Strona główna   Publikacje  Nauczyciele   Uczniowie   Osiągnięcia uczniów

ZABURZENIA ROZWOJOWE A SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU U UCZNIÓW W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

            Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, z tak zwana dysleksja rozwojową są zazwyczaj zauważani w szkole wówczas, gdy ich niepowodzenia w nauce szkolnej nasilają się i stają się coraz częstsze.

Z reguły trudności w uczeniu się czytania (dysleksja), poprawnej pisowni (dysortografia) i dbania o właściwy poziom graficzny pisma (dysgrafia) są rozpoznawane z końcem okresu nauczania zintegrowanego, kiedy okazuje się, że nie ustępują one mimo zabiegów pedagogicznych nauczyciela i dodatkowej pomocy w nauce. A zatem by zapobiec niepowodzeniom szkolnym i towarzyszącym im zaburzeniom wtórnym konieczna jest wczesna diagnoza oraz zajęcia terapeutyczne.

Czytanie i pisanie należą do umiejętności podstawowych , które każde dziecko w młodszym wieku szkolnym ma opanować w stopniu przynajmniej zadowalającym. Pierwsze szkolne kłopoty dziecka wynikają bardzo często z trudności w opanowaniu tych umiejętności.

Z moich obserwacji wynika, ze wzrasta liczba dzieci u których proces opanowania tych podstawowych umiejętności przebiega w sposób zwolniony i jest związany z różnorodnymi trudnościami. Trudności w czytaniu i pisaniu mogą być uwarunkowane środowiskowo (zaniedbanie pedagogiczne słaba stymulacja poznawcza w środowisku domowym zła sytuacja rodzinna dziecka , brak motywacji do nauki, brak ćwiczeń w czytaniu i pisaniu w domu), lub obniżonym poziomem rozwoju umysłowego.

Inne przyczyny, powodujące specyficzne trudności w nauce czytania i pisania są fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych oraz słabe ich współdziałanie przy prawidłowym poziomie rozwoju intelektualnego dziecka.

Czytanie i pisanie są złożonymi czynnościami psychicznymi i realizowane są funkcje poznawcze:

➢       funkcje percepcyjne ;spostrzeganie wzrokowe, słuchowe, kinetyczne, dotykowe, pamięć, uwaga, mowa, myślenie, lateryzacja,

➢       funkcje motoryczne : motoryka duża ciała, motoryka rąk, czynności ruchowe narządów mowy, koordynacja ruchowa

            Tylko prawidłowe współdziałanie tych podstawowych funkcji gwarantuje opanowanie procesu pisania i czytania oraz posługiwania się innymi symbolami graficznymi na poziomie danego wieku dziecka. W przypadku opóźnień , zakłóceń w ich rozwoju oraz słabego współdziałania obserwujemy u ucznia specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu.

            Czytanie wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności. Ucząc się czytać, musi ono prawidłowo rozpoznawać litery, należycie je różnicować zapamiętać ich wzajemne położenie- co warunkuje dobra percepcja wzrokowa. Percepcja wzrokowa jest to zdolność rozpoznawania i różnicowania błędów wzrokowych oraz interpretowanie tych bodźców poprzez wiązanie ich z uprzednimi doświadczeniami.

            Ucząc się czytania dziecko musi usłyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, uświadomić sobie, że należy je rozłożyć na pojedyncze dźwięki, którym odpowiadającym im dźwięków tworzą słowa. Proces pisania jest także złożony. Dziecko musi prawidłowo spostrzec i zapamiętać graficzny obraz poszczególnych liter, rozpoznać każdy dźwięk wchodzący w skład wyrazu, podporządkować im odpowiedniki graficzne i zapisywać je we właściwej kolejności. Poza tym, pisanie wymaga odpowiednio sprawnej reki.

            Funkcje psychiczne lezą u podstaw czytania i pisania rozwijają się w określonym tempie i rytmie, a wiec możliwości uczenia się nie są jednakowe u wszystkich dzieci. W odniesieniu do grupy uczniów, którym opanowanie tych umiejętności sprawia szczególne trudności należy podjąć specjalne działania profilaktyczne i terapeutyczne.

            Obecnie upowszechnia się termin dysleksja rozwojowa – jest on często używany w stosunku do wszystkich trudności w czytaniu i pisaniu. Termin ten powinien odnosić się do tych uczniów ( po zakończeniu I etapu edukacyjnego), u których proces nabywania umiejętności czytania i pisania jest juz zakończony a dziecko poznało podstawowe wiadomości z zakresu ortografii i gramatyki. Uczeń nie ma opóźnień w rozwoju intelektualnym. Trudności nie ustępują pomimo dodatkowych zabiegów pedagogicznych i pomocy w nauce. Możliwość wystąpienia dysleksji rozwojowej zapowiadają objawy dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego pod postacią parcjalnych lub fragmentarycznych opóźnień już w wieku przedszkolnym.

            Dzięki badaniom prof. Marty Bogdanowicz upowszechniło się pojecie ryzyka dysleksji obejmując dzieci z nieprawidłowej ciąży i porodu, nieharmonijne rozwijające się pochodzące z rodzin, gdzie występowały juz zaburzenia dyslektyczne.

            W młodszym wieku szkolnym u dzieci tzw. Ryzyka dysleksji mogą nadal utrzymywać się symptomy zaburzeń z okresu przedszkolnego i pojawiać się nowe. Znajomość charakterystycznych symptomów pozwala stwierdzić w których przypadkach można przewidzieć wystąpienie dysleksji rozwojowej i nawyków i pogłębianiu się danych niesprawności.

            Oto objawy zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych zaangażowanych w czynności pisania i czytania mogą one sygnalizować powstanie specyficznych trudności w czytaniu pisaniu w kl. I-III.

Objawy zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej:

➢       Czytanie-mylenie liter o podobnym kształcie (a-o, m-n, l-t-ł, b-d, g-p, n-u, m-w, itp.), opuszczanie liter, sylab, wyrazów, sylab przekręcanie końcówek wyrazów, „zgadywanie” gubienie się w tekście czytania wolne, szybko następuje zmęczenie i niechęć do czytania. Długo utrzymuje się technika literowania, czytanie nierytmiczne Koncentracja na technicznej stronie czynności czytania utrudnia.

➢       Pisanie- Trudności z zapamiętaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym kształcie, pomijanie drobnych elementów graficznych liter , kropek, ogonków, kresek), opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Pomimo znajomości zasad i reguł ortograficznych liczne błędy ortograficzne (dziecko ma trudności z zapamiętaniem obrazu pisanych słów, nie może poprawić błędów, bo ich nie dostrzega -ten sam wyraz w tym samym tekście pisze w różny sposób) rozumienie przeczytanej treści.

➢       Wypowiadanie się - w związku trudnością „rozpoznawania” przedmiotów na obrazkach – opis obrazka jest ubogi, dziecko zauważa małą liczbę szczegółów.

➢       Rysowanie- Trudności z właściwym rozplanowaniem rysunku, zakłócenia proporcji elementów, stosunków przestrzennych, rysunki sprawiają wrażenie chaotycznych , są uproszczone zawierają małą liczbę szczegółów.

Objawy zaburzenia orientacji przestrzennej:

➢       Czytanie – na skutek mylenia kierunków występuje przedstawienie i opuszczanie liter, sylab, linijek, druku. Trudności w rozumieniu treści zawierającej pojęcie stosunków przestrzenno-czasowych i struktur gramatyczno-logicznych.

➢       Pisanie- mylenie znaków graficznych różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej lub poziomej (d-b-g-m-w-n-u) . Problemy z zapisem wyrazów w słupkach , uzupełnieniem tabelek itp. Niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w zeszycie mogą, występować elementy pisma lustrzanego, dziecko „nie mieści się” w liniaturze zeszytu.

➢       Wypowiadanie się -kłopoty z rozumieniem sytuacji przedstawionej na obrazku, określeniem miejsca przedmiotu, wzajemnego położenia przedmiotów, przyswajania i operowaniem pojęciami w zakresie stosunków przestrzennych (nad, pod, obok, w prawo, w lewo itp.)

➢       Rysowanie- Trudności z właściwym rozplanowaniem rysunku, zakłócenia proporcji elementów, stosunków przestrzennych, rysunki sprawiają wrażenie chaotycznych , są uproszczone zawierają małą liczbę szczegółów.

Objawy zaburzenia analizy i syntezy słuchowej

➢       Czytanie- długo utrzymuje się technika literowania, kłopoty z synteza dźwięków. W czytaniu nie uwzględniane znaki przystankowe. Błędy w czytaniu: opuszczanie liter i sylab , mylenie głosek i wyrazów o podobnym brzmienie, zniekształcenie słów, trudności w rozumieniu przeczytanej treści wynikają z niedokładnego rozumienia określeń słownych. Błędy typu fonetycznego -fonetyczna deformacja słów.

➢       Pisanie-szczególne trudności w pisaniu ze słuchu wynikające z kłopotów z dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów (niekiedy wyrazy są nieczytelne), Trudności z wyodrębnieniem wyrazów ze zdań , pisaniem wyrazów nieznanych (łączenie wyrazów, zmiana kolejności wyrazów w zdaniu) Błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakami, grupami spółgłosek, zmiękczeniem , z i-j – słabe różnicowanie słuchowe trudności z zapamiętaniem głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych : b-p, k-g, s-z, itp. Samogłosek nosowych np. ą-om, ą-on, opuszczanie liter i końcówek wyrazów. U dzieci z wadami wymowy mogą występować błędy fonetyczne mimo zakończonej terapii logopedycznej. Utrudnienia w nauce języków obcych, w uczeniu się pamięciowym (wiersze, tabliczka mnożenia) spowodowane słabsza pamięcią słuchową. Mogą także występować trudności ze zrozumieniem „ustnych instrukcji przekazywanych przez nauczyciela.

➢       Wypowiadanie się – słownictwo ubogie, agramatyzm, zniekształcenie wyrazów mało znanych.

Objawy zaburzeń funkcjonowania analizatora kinestetyczno-ruchowego.

➢       Pisanie-za duży lub za mały nacisk, mała precyzja ruchów dłoni i palców, wolne tempo. Obniżony poziom graficzny pisma – litery zniekształcone, kanciaste, nieprecyzyjne, różnej wielkości, wychodzące poza linie, połączenia miedzy literami różnej długości, w dowolnym miejscu litery, różne nachylenie liter, odstępy miedzy literami za duże lub za małe, linie niepewne, litery „niedokończone”. Pismo mało czytelne. Tempo pisania wolne – trudności z nadążaniem za tempem klasy. Zeszyty sprawiają wrażenie źle utrzymywanych.

➢       Rysowanie- rysunki sprawiające wrażenie niestarannych , ruchy 'kanciaste” , gwałtowne lub zwolnione . Za duży lub za mały nacisk ołówka, przeważają linie proste, mało jest linii falistych.

            Trudności w innych przedmiotach szkolnych – ogólna niska sprawność ruchowa powoduje problemy w wykonywaniu ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego, nieudolności w grach, zabawach sportowych. Kłopoty w takich czynnościach jak np.: rysowanie, majsterkowanie , lepienie, wycinanie, szycie, kreślenie.

Objawy zaburzenia procesu lateralizacji.

➢       Czytanie- zmiana kolejności liter , sylab w wyrazach , przestawianie kolejności słów, opuszczanie wiersza w tekście , tempo czytania wolne.

➢       Pisanie – w początkowej fazie nauki pisania (szczególnie w lateralizacji skrzyżowanej) może występować element pisma lustrzanego, odwracanie liter, cyfr, zmiana ich kolejności, opuszczanie końcówek w wyrazach, a nawet całych wyrazów. Poziom graficzny zwykle obniżony.

➢       Rysowanie – zmiany kierunku w rysunkach (np. Rysowanie szlaczków od strony prawej do lewej , rysowanie linii pionowych z dołu do góry).

            Trudności z innych przedmiotów szkolnych: geometria – zmiany kierunku w rysunkach. Trudności w orientacji w schemacie własnego ciała – trudności na lekcjach wychowania fizycznego. Ponadto objawy podobne, jak przy zaburzeniach orientacji przestrzennej.

            Sytuacja dziecka zagrożonego dysleksją jest wyjątkowo niekorzystna a niepowodzenia często obniżają motywację do nauki, powodują wystąpienie reakcji nerwicowych oraz trudności wychowawczych.

            Nauczyciel, który zaobserwował u dziecka nieharmonijny rozwój psychoruchowy powinien we współpracy z rodzicami, zapewnić mu wielospecjalistyczną pomoc i opiekę. Rodzice uczniów zagrożonych dysleksja kl. I-III odgrywają szczególnie ważną role w procesie edukacyjnym i terapeutycznym. Bez ich pomocy nauczyciele., terapeuci wiele nie dokonają choćby stosowali innowacyjne metody techniki pracy.

            Właściwa współpraca nauczycieli, rodziców, pedagoga szkolnego i Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej może w znacznym stopniu pomóc dzieciom zagrożonym dysleksja i zmniejszyć ich niepowodzenia szkolne oraz niekiedy doprowadzić do wyeliminowania zaburzeń na kolejnych etapach edukacyjnych.

            Obserwacja dziecka w wieku wczesnoszkolnym w kierunku dysleksji rozwojowej powinna przebiegać na zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych lub wyrównawczych.

            W okresie realizacji programu szkolnego na I etapie edukacyjnym, możliwe jest także rozpoznanie trudności uwarunkowanych mikrouszkodzeniami w obrębie centralnego układu nerwowego.

LITERATURA:

Biuletyny Informacyjne Oddziału warszawskiego PTD pod red. Ireny Czajkowskiej i Wojciecha Brejnaka ; Nr 4/1995, Nr 14-15/2000, Nr 18/2001, wyd. OW PTD Nr 1 00-644 W-wa

Bogdanowicz M., Model kompleksowej pomocy dzieciom , młodzieży i dorosłym ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu , w : Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD Nr 10/1998

Brejnak W., Zabłocki K.J., Dysleksja- w teorii i praktyce, OW PTD , W-wa 1999

Kaja B., Zarys terapii dziecka, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, 1995

Opracowała: Krystyna Załucka