>
 

Strona główna   Publikacje  Nauczyciele   Uczniowie   Osiągnięcia uczniów

 

 Terapeutyczna rola literatury w życiu dziecka.
Znaczenie baśni i bajki w redukowaniu lęków. Bajki terapeutyczne.

 

W dzisiejszych czasach, trudnych nie tylko dla nas dorosłych, ale również dla dzieci, musimy dopasowywać się do nowych zadań oraz odnajdywać skuteczne sposoby radzenia sobie z nimi. Można to osiągnąć tylko wtedy, gdy potrafimy budować korzystne doświadczenie, w przeciwnym razie - unika się rozwiązywania trudnych sytuacji, które sygnalizują porażkę, co sprzyja kształtowaniu się patologicznych strategii radzenia sobie. Dotyczy o zwłaszcza dzieci. Rodzina coraz częściej nie daje poczucia bezpieczeństwa, w rezultacie dziecko jest osamotnione i bezradne. Jednym ze sposobów rozwiązywania trudnych sytuacji jest terapia przez literaturę. W dobie komputerów i telewizji w żadnym wypadku nie należy zapominać o szansie, jaką daje kontakt dziecka z książką, która buduje jego zaufanie i poczucie bezpieczeństwa, uwrażliwia go na dobro i piękno, daje mu wsparcie, stymuluje jego rozwój oraz umożliwia poznanie rzeczy niezwykłych i własnych motywów działania.

Każdy z nas, a dziecko szczególnie, ma potrzebę postrzegania siebie pozytywnie, gdyż to buduje wiarę we własne siły, mobilizuje do działania, dzięki temu czujemy się lepiej. Negatywne czy złośliwe opinie kolegów i innych osób, wyzwalają lęk i powodują oczekiwanie na kolejną porażkę oraz pesymistyczne myślenie, co w efekcie prowadzi do zamykania się w sobie, ucieczki od świata. Objawy lęku przejawiają się w kilku sferach. Jedną z nich jest sfera poznawcza, czyli związana ze sprawnością myślenia. Lęk jest procesem wewnętrznym, który nie jest związany z zagrożeniem czy bólem, ale powoduje stan oczekiwania zagrożenia w przewidywaniu niebezpieczeństwa, a jego pojawienie się wyzwala racjonalne sposoby działania. Lęki występują u wszystkich dzieci i są charakterystyczne dla ich rozwoju (może to być obawa przed burzą, pająkami czy potworami, duchami lub czarownicami), ale niezaspokajanie potrzeb fizjologicznych oraz psychicznych prowadzi do szeregu nieprawidłowości, a nawet patologii uniemożliwiających pełny, normalny rozwój psychiczny. Pojawia się wówczas bolesne poczucie bycia gorszym, a to z kolei ma dalsze konsekwencje. Zainteresowanie się problemem lęku u dziecka jest bardzo ważne, ponieważ dzięki odpowiednio dobranym metodom można nauczyć je pomagać samemu sobie, uchronić przed zaburzeniami zachowania, a przede wszystkim poprawić jakość życia.

W redukowaniu lęków u dzieci stosuje się różnorodne techniki terapeutyczne, a jedną z nich jest biblioterapia, czyli terapia oddziaływań na psychikę poprzez odpowiednio dobraną literaturę. Literatura, a w przypadku dzieci wczesnoszkolnych, bajki i baśnie, mają olbrzymie znaczenie w rozwoju osobowości. Kompensują one wszelkie niedostatki w zaspokajaniu potrzeb, pomagają utrzymywać równowagę emocjonalną, chronią przed negatywnymi emocjami, smutkiem, żalem, lękiem, gniewem, uczą nowych zachowań i dają wzory osobowe. Terapia bajkami ma zatem za zadanie wzmocnienie i wzbogacenie zasobów dziecka, po to aby potrafiło ono sobie radzić z trudnościami. Dziecko musi nauczyć się rozwiązywać swoje problemy, a literatura daje mu wsparcie w tym zmaganiu, wzbogaca doświadczenia, ukazuje inne wzorce myślenia, daje wzory osobowe, wsparcie przez akceptację. Gdy dziecko jest w podobnej sytuacji do bohatera, wówczas widzi, że nie jest samo ze swoim problemem, lecz inni też go mają i potrafią sobie z nim radzić. Bohaterowie książkowi pomagają zaspokoić potrzeby dziecka, dają mu chwilowe ukojenie, uspokojenie, budzą nadzieję na spełnienie oczekiwań. Dziecko utożsamia się z bohaterami bajek. A ta umiejętność jest bardzo ważna właśnie szczególnie w momencie, gdy przeżywa ono jakieś załamanie, ma problemy. Dzięki baśniom – inaczej niż przy pełnych agresji kreskówkach – dziecko uczy się pozytywnych postaw. Z historii o Czerwonym Kapturku dowiaduje się, że nie wolno bezgranicznie ufać nieznajomym osobom; Bajka o rybaku i złotej rybce uczy, że ludzie są szczęśliwi, gdy robią to, co lubią. W losach Kopciuszka zawarty jest natomiast równie ważny przekaz, że losowi trzeba pomagać i nigdy nie można poddawać się bez walki. Przykład Calineczki czy Brzydkiego Kaczątka pokazuje, że nawet gdy ktoś początkowo jest odrzucany, to w przyszłości również może osiągnąć sukces. Podobnie było nawet w przypadku najsłynniejszego bajkopisarza świata – Hansa Ch. Andersena. To właśnie dzięki baśniom i bajkom można pokrzepić serce oraz uczynić świat bardziej zrozumiałym. W baśniach świat realny jest połączony ze światem fikcyjnym, dobro zwycięża zło, można zidentyfikować się z bohaterem i podobnie jak on przechodząc kolejne szczeble drabiny przezwyciężać lęk, problem czy podobną sytuację. Dziecko odnajduje tu soje marzenia, będące antidotum na smutną rzeczywistość, doznaje pocieszenia budując nadzieję na lepsze jutro i wierzy w to, że jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki odmieni się jego zły los, krzywdy zostaną wyrównane z nawiązką. Słuchając bajek i baśni dziecko budzi wiarę w siebie i swoją przyszłość, uczy się sposobów wyjścia z opresji. Rozwija przy tym zasoby języka, poznaje metafory, zaczyna rozumieć, że pomyślne życie jest dostępne każdemu mimo wielu przeszkód, ale tylko wtedy, gdy nie ucieka się od życiowych zmagań, lecz stawia się im czoło. Rzeczywistość kreowana w baśniach jest związana z myśleniem dziecka i dlatego łatwiej jest mu zrozumieć reguły, jakie rządzą światem.

Niedawno pojawiły się bajki terapeutyczne, których celem jest uspokojenie dziecka, wspieranie go, redukowanie jego lęków i problemów emocjonalnych. Zawierają one gotowe przepisy nadające się do zastosowania w każdej sytuacji. Poczucie bezpieczeństwa wypływające z faktu, że pewne sytuacje przydarzyły się nie tylko jemu, ale również komuś innemu sprawia, że może je przemyśleć, zbliżyć się do tego kogoś. Daje to pokrzepiające uczucie, że nie jest samo tak zagubione i bezradne, a tym samym zyskuje użyteczne wzory do naśladowania, uczy się sposobów lepszego radzenia sobie z trudnościami i ma nadzieję, że jemu, tak jak bohaterowi bajkowemu też się uda. Nie można wyręczać dziecka w rozwiązywaniu jego problemów. Musi ono samo nauczyć się jak sobie z nimi radzić. Rola pedagogów powinna się ograniczyć do dodania dziecku siły, wiary w siebie i nadziei na znalezienie skutecznego rozwiązania. Należy więc uważnie słuchać dzieci i rozumieć ich lęki i rozterki. Pokazać im, że w życiu zdarzają się dobre i złe momenty, nawet najsilniejsi mogą czuć się czasem słabi. Bajki mają zawsze pozytywne zakończenie, ofiarują więc dziecku tę nadzieję, że zdoła pokonać swoje problemy. Nawet gdy na początku jest bardzo trudno, można osiągnąć bardzo wiele. Tak się dzieje w wielu baśniach, gdzie bohaterowie napotykają różne przeszkody na drodze do szczęścia, ale zawsze w końcu osiągają sukces: Tomcio Paluszek, Jaś i Fasola, Szewczyk Dratewka, Iwan z baśni o koniku Garbusku.

Relacja między czytelnikiem a książką jest jednokierunkowa, ale dziecko wybiera te treści, które jest w stanie przyjąć. Treści przyswajane są w różnym stopniu, niektóre mogą zostać zwerbalizowane, nazwane dopiero w przyszłości, kiedy będą łatwiej odkrywane i uświadamiane. Dziecko może stopniowo odkrywać myśli autora, wiele razy do nich wracać, utrwalać. Wykreowany poprzez książkę świat często poznawany jest wiele razy, staje się przez to znany, a więc bezpieczny, dający wytchnienie, uspokojenie, możliwość przeżywania wielu sytuacji w poczuciu bezpieczeństwa. Czytelnik czytając czasem wielokrotnie ten sam utwór (a do bajek i baśni wraca się przecież wiele razy), ma wrażenie, że może kontrolować to, co się wydarzy. We współczesnym świecie, świecie chaosu i przemocy, świat książki może jawić się jako jedyny stały element, bezpieczny i kontrolowany. Stabilność służy w tym przypadku redukcji napięć. Czytelnik kreuje w sobie postać bohatera w oparciu o sugestie autora, nadaje mu tożsamość. Uczy się przy tym w oparciu o naśladownictwo i identyfikację. Dziecko może także nabywać tą drogą nowych sposobów myślenia, zachowania, które później mogą być przyjęte jako własne.

Wspieranie dzieci przez bajki i baśnie, a w szczególności przez specjalnie dobrane bajki terapeutyczne, polega więc na wzbogaceniu wiedzy dziecka o sobie i świecie. Terapia poprzez bajki na ma na celu redukcję napięcia i odbudowanie obrazu siebie i świata. Tego typu bajki są krótkimi utworami, a ich wspierająca rola polega na dostarczeniu dziecku nowej wiedzy, dotyczącej głównie strategii poznawczych, mających ograniczyć negatywne skutki sterujących sytuacji.

Oddziaływają one na procesy poznawcze poprzez:

·        Oswajanie z sytuacją zagrożenia,

·        Przedstawienie jej tak, że staje się ona zrozumiała,

·        Wyjaśnienie związków przyczynowo- skutkowych między zdarzeniem a doznawaniem emocji,

·        Pokazanie wzorów skutecznego działania, innego myślenia o sytuacji rudnej, innego odczuwania,

·        Przedstawienie różnych trudności, zachęcanie do mówienia o problemach, poszukiwanie skutecznych rozwiązań,

·        Pokazywanie wzorców pozytywnego myślenia, nastawionego na działanie.

Bajki terapeutyczne mają za zadanie dać inne wzory myślenia, odczuwania i działania, umożliwić kontrolę poznawczą, również dać wsparcie emocjonalne i skompensować niezaspokojone potrzeby. Wspieranie emocjonalne w tych bajkach polega na:

- daniu zrozumienia, że nie jestem sam, że inni też podobnie czują, myślą i zachowują się,

- umożliwieniu wyżalenia się, ekspresji uczuć, a w ten sposób ponowne doświadczanie emocji; w rezultacie dokonuje się ich redukcja, oraz doraźnej zmianie samopoczucia poprzez pokazanie, że inni są w podobnej sytuacji (często gorszej).

W bajce kompensacja polega na zbudowaniu poczucia, że ktoś jest zawsze gotowy do pomocy, ktoś, kto czuwa i nie pozwoli zrobić krzywdy lub wyposaża dziecko w niezniszczalność, obdarza mocą itp.

Lekturą prawidłowo rozwijającego się dziecka w okresie młodszego wieku szkolnego powinny być bajki, baśnie, komiksy, łatwe opowiadania. One bowiem mają wartości edukacyjne, wychowawcze, ale i terapeutyczne. Czytanie baśni wywiera przecież wpływ na rozwój społeczny, ale i emocjonalny dziecka: pod wpływem lektury uczy się kochać, współczuć, podziwiać, potępiać. Przy kształtowaniu tych uczuć konieczne jest oddziaływanie na wyobraźnię ze względu na konkretno-obrazowy charakter myślenia dziecka w tym wieku, a taką możliwość daje bajka czy baśń.

            W kolejnym etapie rozwoju psychicznego i zarazem czytelniczego dziecka, może dojść do odejścia od książki. Jest to bowiem etap przełomowy dla ucznia pod każdym względem – zmienia się dla niego system edukacji, a tym samym wymagań szkolnych, co w konsekwencji prowadzi do większych stresów, narastania emocji, i przy tym pierwszego kryzysu czytelniczego. Czwartoklasista, a wiec dziecko w pierwszym etapie średniego wieku szkolnego, ma więcej obowiązków uczniowskich, co zmusza go do ograniczenia swoich lektur czytanych dla przyjemności. Czasami zdarza się, że uczniowie, którzy nie opanowali jeszcze perfekcyjnie techniki czytania, przestają czytać gdyż przeczytanie książki trwa u nich zbyt długo, a wstydzą się lub nie mają kogo poprosić o przeczytanie. Tak więc nawet ci aktywni dotychczas czytelnicy nagle coraz rzadziej pojawiają się w bibliotece. Ten kryzys czytelnictwa można zahamować poprzez podsuwanie takim uczniom lektur relaksacyjnych, lekkich, humorystycznych. Uczniowie w średnim wieku szkolnym szukają głównie przygody, podróży, sensacji. Te książki można również zaliczyć do książek terapeutycznych o charakterze uspokajającym. Powodują one bowiem złagodzenie stresów, wyciszenie emocji. Na poziomie V-VI klasy szkoły podstawowej zainteresowania czytelnicze chłopców i dziewcząt zaczynają się wyraźnie różnicować. Chłopcy interesują się wojną, przygodą, historią, sportem. Dziewczęta wolą przeżycia romantyczno-obyczajowe o tematyce domu, szkoły, rówieśników. Tak więc, po fazie baśniowej w rozwoju czytelniczym ucznia, następuje faza przygodowa, przyrodnicza i historyczna, trwająca do 14 roku życia. To faza bardzo ważna dla rozwoju czytelniczego, gdyż wtedy kształtują się poważne zainteresowania czytelnicze, ale też dla rozwoju emocjonalnego, bo książki, w których dziecko znajdzie rozrywkę, a także podpowiedź rozwiązania problemów swoich czy bohatera literackiego, podobnie jak u czytelnika, uczącego się żyć, przyniosą konsekwencję w postaci postawy życiowej i postępowania nie tylko w dziecięcym, ale i dorosłym życiu. Obawa związana z kolejnymi etapami życiowymi będzie tym mniejsza, im większe zainteresowanie książką będzie przejawiał uczeń. Aby przeciwdziałać negatywnym emocjom, można uświadamiać uczniom walory  literatury. Za pośrednictwem literatury właśnie, można kształtować ich postawy wobec różnych problemów życiowych. Okazuje się więc, że biblioterapia w różnych okresach rozwoju psychofizycznego dziecka nie tylko powinna, ale musi mu towarzyszyć. Młody czytelnik, mając różne oczekiwania czytelnicze, ma też praktycznie wrodzoną chęć sięgania po książkę. Jest to książka różna w zależności od wieku jej czytelnika, jego sprawności. Ma to, jak się okazuje, wpływ nie tylko na jego gusty i preferencje czytelnicze, ale przede wszystkim na rozwój emocjonalny i moralny czytelnika. Pozbawiony biblioterapeutycznej wartości książki w którymś etapie swojej edukacji, może on mieć bowiem w swoim dorosłym życiu duże trudności w odnalezieniu się w gąszczu problemów życiowych, a samodzielny powrót do lektury z dzieciństwa nie przyniesie już tak dużych wartości, jak dziecku, pozbawionemu jeszcze traumatycznych doświadczeń świata dorosłych. Tak więc biblioterapia powinna towarzyszyć zarówno życiu przedszkolaka, jak i licealisty.

.

 Literatura:

  1. Irena Borecka: Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002 r.

2. Doris Brett, Bajki, które leczą, cz. I i II, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

      3. Maria Molicka, Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999